«توجه خنثی» از اصول فراموش شده تربیت

یکی از مهم ترین کلیدهای تربیتی کودک همچنان که پیشتر اشاره کردیم، دانش و آگاهی والدین نسبت به وظیفه ای است که دارند. متاسفانه عموم مردم جامعه هنوز با پندارهای نادرست از نحوه تربیت کودک، فرزندان خود را پرورش می دهند و بسیاری بر این عقاید نادرست پافشاری هم می کنند. تفکری مانند داشتن یک فرزند ایده آل که آرزوی بسیاری از زوج های جوان است، به گفته کارشناسان یک تفکر نادرست است که می تواند اساس تربیت صحیح کودک را تحت الشعاع خود قرار دهد و آن را از اساس با مشکل مواجه کند.

والدین آگاه و هوشیار با توجه به حساسیت این امر تلاش می کنند با مطالعه و کندوکاو در نظریه های مربوط به تربیت کودک پیش از تولد او، خود را برای ادای وظیفه آماده کنند. بسیاری از زوج های جوان تصور می کنند همین که فرزند آن ها در سال های اول، سلامت جسمی مناسبی داشت یعنی آن ها وظیفه خود را به نحو احسن انجام داده اند غافل از این که سلامت جسمی هرچند بسیار پراهمیت است اما اولین گام های تربیتی باید در همین زمان برداشته شود.

برخی عادت دارند خلقیات و رفتار کودک خود را به این وسیله توجیه کنند که او از اول لجباز بود یا او از اول نق نق می کرد و به این ترتیب بار مسئولیت را از روی دوش خود بردارند. در حالی که در گفت وگو با کارشناسان دریافتیم «بچه بد» وجود ندارد. زیرا فطرت همه انسان ها پاک و خدایی است. نکته این جاست که برخی بچه ها ممکن است مستعد انجام رفتارهای نادرست باشند ولیکن ما هیچ وقت «بد مطلق» نداریم. فقط والدین هوشیار و آگاه می توانند مشکلات رفتاری کودک خود را شناسایی کنند و در رفع آن بکوشند. این وظیفه والدین است که مشکلات رفتاری کودک را تشخیص دهند. نه این که بار مسئولیت خود را با گفتن «بچه بد» زمین بگذارند و تصور کنند مشکلات رفتاری فقط مختص کودک آن هاست. به این ترتیب می توان دریافت که مسئولیت پذیری والدین و آگاهی آنان در وظیفه ای که دارند، نقش عمده ای در تربیت صحیح کودک ایفا می کند.

برای شناسایی علل مشکلات رفتاری کودکان به بحث ها و گفت وگوهای بسیاری نیازمندیم و طبیعی است که این مباحث در قالب یک گزارش نمی گنجد. به همین دلیل طی سلسله گزارش هایی به بازشکافی این موضوع می پردازیم. به عقیده کارشناسان یکی از مهم ترین راهکارهای تربیت صحیح ایجاد فضای مثبت در خانواده با ابراز محبت بدون قید و شرط به کودک است. ابراز علاقه به کودک باید به نحوی باشد که او بفهمد والدین تحت هر شرایطی او را دوست دارند و هرگز او را تنها نمی گذارند. در سایه چنین رفتاری می توان به دیگر مسائل تربیتی پرداخت.

یکی از مهم ترین الگوهای تربیتی که والدین باید نسبت به آن آگاه باشند، نحوه توجه کردن به کودک است، بیشتر والدین تصور می کنند توجه کردن به معنای تشویق کردن است. در صورتی که این هم از آن اشتباهات رایج والدین است. بسیاری از والدین در مواجهه با مشکلات رفتاری کودک از خود می پرسند چرا با وجود توجه همیشگی ما و تشویق های مکرر، کودک حرف شنوی ندارد و یا باز هم از خود رفتارهای ناخوشایند نشان می دهد. پاسخ این سوال این است که منظور ما در این جا «توجه خنثی» است. دکتر نسرین امیری فوق تخصص روان پزشکی کودک در پاسخ به این سوال که توجه خنثی چیست، می گوید: توجه خنثی به این معناست که هنگامی که کودک مشغول انجام بازی یا هر کار دیگری است او را متوجه کنیم که مراقبش هستیم و او را دیده ایم.

مثلا اگر دارد تکالیفش را انجام می دهد لازم نیست به او بگوییم آفرین زیرا او دارد وظیفه اش را انجام می دهد، فقط کافی است کار او را به زبان بیاوریم همین و بس. به این ترتیب به او می فهمانیم که او دارد کار درست و مناسبی را انجام می دهد بدون این که او را تشویق کرده باشیم. یا مثلا وقتی کودک سرگرم بازی است لازم نیست از او تعریف کنیم. فقط کافی است به او بفهمانیم متوجه شده ایم که او دارد بازی می کند. وقتی والدین فقط بچه ها را تشویق می کنند و برای کارهای معمولی به آن ها توجه نمی کنند، کودکان تصور می کنند در بقیه موارد والدین متوجه آن ها نیستند. بچه ها با خودشان می گویند وقتی مشغول بازی هستیم پدر و مادر متوجه ما نیستند اما به محض پیش آمدن یک خرابکاری، متوجه ما می شوند، کودکان طی یک دوره زمانی احساس تعلق کمتری به خانواده می کنند بنابراین برای این که بدانند رفتارهای متوسط آن ها برای ما اهمیت دارد و بدانند جزو خانواده هستند، نیاز به توجه خنثی دارند. بسیاری از والدین پس از درک این نکته درمی یابند مدت هاست توجهشان یا تشویق بوده و یا تنبیه و اصلا توجه خنثی به بچه نداشته اند. نکته این جاست که تشویق و تنبیه که توجه مثبت و منفی است زمانی معنا پیدا می کند که والدین توجه خنثی به بچه داشته باشند. از همین روست که بسیاری از والدین از این شکایت می کنند که تشویق و تنبیه آن ها به اصلاح رفتارهای کودک منجر نمی شود و از این غافلند که تشویق و تنبیه بدون توجه خنثی معنایی ندارد. به این ترتیب مشخص شد که یکی از مهم ترین کلیدهای تربیتی کودک در بحث شناسایی مشکلات رفتاری توجه خنثی است که ارزش آن به اندازه تشویق و تنبیه و بلکه بیشتر از این دو است.

عضو هیئت علمی دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی ادامه می دهد: پس از این که «توجه خنثی» را اعمال کردیم و کودک متوجه شد او را به عنوان عضوی از خانواده پذیرفته ایم و رفتارهایش برای ما اهمیت دارد، در گام بعدی می خواهیم رفتارهای خوب او را افزایش و رفتارهای بد او را کاهش دهیم. این جاست که سیستم تشویق و تنبیه را پیاده می کنیم و رفتارهایی را که می خواهیم افزایش پیدا کند در سیستم تشویق قرار می دهیم. بیشتر والدین تصور می کنند خرید هدیه یعنی تشویق در صورتی که این نوع تشویق کم ارزش ترین شیوه تشویق کودک است. تشویق چنددسته است که اولین آن کلامی است. کلماتی مثل آفرین، بارک ا... درست است که فقط یک کلمه است، اما نقش مهمی در روحیه کودک دارد. تشویق کلامی باید درست، به موقع و به اندازه به کار برده شود زیرا اگر بیش از حد به کار برده شود، ارزش خود را از دست می دهد. تشویق های فیزیکی هم در مورد کودکان بسیار موثر و نتیجه بخش است. هرگونه تماس فیزیکی مثل در آغوش گرفتن، بوسیدن و یا به پشت کودک زدن در واقع نوعی تشویق فیزیکی است. این نوع تشویق ها هم در صورتی ارزشمند است که به جا به کار برده شود تا نتیجه تربیتی مورد نظر را بتوان از آن ها به دست آورد.

از جمله تشویق هایی که معمولا خانواده ها از آن غافل هستند، تشویق های فعالیتی است. به این معنا که والدین در ازای کار خوبی که کودک انجام می دهد، به او قول یک کار دونفره یا شرکت در فعالیتی را بدهند. مثلا به او بگوییم اگر اسباب بازی هایت را جمع کنی و بریزی داخل سبد می توانی به من در درست کردن کیک کمک کنی. یا می توانیم با هم پارک برویم و غیره. این تشویق ها به خصوص برای کودکانی که زیاد هدیه دریافت کرده و به این نوع از تشویق ها عادت کرده اند، بسیار ارزشمند است. آن ها در این فعالیت ها اعتماد به نفس بیشتری به دست می آورند و از همکاری با والدین به مراتب بیش از بازی با یک اسباب بازی جدید لذت می برند. در مواردی بهتر است والدین بعضی تشویق ها را قطع کنند و به تشویق های فعالیتی روآورند.

وی درباره نحوه تشویق کردن و نکاتی که والدین باید رعایت کنند، می گوید: والدین باید دقت کنند که تشویق را قبل از انجام کار ارائه دهند زیرا کودک باج گیر می شود. نکته دیگر این است که بعضی والدین می ترسند که اگر به ازای هر کاری تشویق کنند بچه ها معامله گر باربیایند. اما ما می گوییم برای هر کاری تشویق لازم نیست اگر تشویق به جا باشد این اتفاق نمی افتد ما برای این که بچه ها را به انجام کارهای خوب تشویق کنیم، از این شیوه ها استفاده می کنیم. اما اندک اندک این شیوه ها درونی می شود و ثانیا تمام انسان ها در ازای کاری که می کنند، چیزی به دست می آورند. بنابراین از این بابت ایرادی وارد نیست.